Abstract—अस्यां शोधनायां कालिदासस्य काव्य-रसमय-स्वरूपं विमृश्यते, यत् संस्कृत-साहित्ये प्रधानं स्थानं प्राप्तम् अस्ति; अस्मिन् विषयॆ भारतमुनॆः नाट्यशास्त्र-सिद्धान्तैः प्रभावितॆ रस-विचार-प्रक्रिया अपि अध्येतव्या। रसस्य सूत्रं काव्यं तथा च नाट्य-प्रदर्शनॆषु भाव-अनुभव-व्यवहारं यथावत् समर्थयति, यत्र कालिदासः स्व-कृतिषु एते सिद्धान्त-सिद्धांशः पूरयति वृद्धिं च नयङ्कारः। कालिदासः संस्कृत-साहित्यस्य एकः अतिमहान् काव्य-नाटक-कारकः इत्युपगत्य लिख्यते। अस्मिन् अध्ययनॆ कालिदासस्य मेघदूत, अभिज्ञानशाकुन्तलं, कुमारसम्भव च काव्येषु विविध-रस-प्रतिभासनां व्याख्यास्यामः यथा प्रेमरसः, करुणारसः, आध्यात्मिकः वीररसश्च येन स भाव-समृद्धिमान् आनन्दानुभवं सृष्टवान् अस्ति। कालिदासस्य प्रेमरसः, करुणारसः, आध्यात्मिकभावः, वीररसश्च विशेषतः प्रशंसनीयाः सन्ति यत्र भावानां उत्कटता सम्यक्-बोधात्मकं दर्शयति। एषा विचारणा अपि कालिदासस्य साहित्ये शान्त-भावसंयोजनस्य प्राधान्यम् अवधारयति, यद् आध्यात्मिकानां चिन्ताविचाराणां प्रतिबिम्बकं भवति। कालिदासस्य कृतिषु रस-संगतिः रसस्य सूत्रत्वेन भावानां प्रभावं समावेशयति, येन संस्कृत-साहित्यस्य रूपकं शोभनत्वं दीप्यते। अस्यां शोधनायां कालिदासस्य साहित्ये रस-विचाराणां स्थितिः यथा च तादृश-काव्य-सौन्दर्यं तत्र संगृह्यते तथा विवेचना कृतम् अस्ति।
कालिदासस्य संस्कृत-काव्य-संस्कारे तथा च नाट्य-शास्त्रे रस-सिद्धान्ते प्रेमरसः (शृङ्गारः), करुणारसः (करुणा), वीररसः (वीरः), शान्तरसः (शान्तः) इति संगृहीताः सन्ति। एते अमृत-प्रभावाः संस्कृत-साहित्ये प्रथिताः तथा संस्कारिताः सन्ति।